Çay (Camellia sinensis), çaygiller (Theaceae) familyasından nemli iklimlerde yetişen, yaprak ve tomurcukları içecek maddesi üretmekte kullanılan bir tarım bitkisidir.

Çayın bulunuşu hakkında birçok efsane olsada Çin arşivine göre, M.Ö. 2737 yılında tarımın babası, araştırmacı ve bitkisel tababetin kaşifi olarak da bilinen imparator Shen Nong, halk sağlığına ve hijyene büyük önem vermiş, suyun kaynatıldıktan sonra içilmesini önermiştir. Yaptığı bir gezi sırasında ormanlık alanda dinlenirken su kaynatılan kaba düşen yaprakların oluşturduğu kahverengi suyun insanda dinçlik ve zindelik oluşturduğunu gözlemlemiştir. Suya yaprakları düşen ağacın yabani çay ağacı olduğunun anlaşılması sonucu çay keşfedilmiştir. İmparator Shen Nong çayın yararlı bir bitki olduğunu halka anlatmaya çalışmış ve çay tarımını geliştirmek için çaba harcamıştır.

Çay bitkisi botanikte Angiospermea Çiçek açanlar bölümünden; Dicotyledonea sınıfından ve Theaceae ya da Camellia familyasındandır. Botanikçiler tarafından genellikle kabul edilen adı Camellia sinensis (L.) O.Kuntze‘dir. (L.) harfi sinensis sözcüğünü kullanan Linnaeus isimli botanikçinin ilk harfine; O.Kuntze sözcüğü ise aynı botanikçinin sözcükleri birleştirip  çayın ismini oluşturması ile yer almıştır.

Çay Morfolojik olarak 3 çeşittir.

Çin çayı (Camellia Sinensis var. Sinensis): Yapraklar 4 – 7 cm uzunluğunda 1 – 2 cm genişliğinde, kısa saplı, elips görünümünde olup yaprak yan damarları çoğunlukla belirsiz görünümdedir ve 8 – 10 çifttir. Yaprak kenarındaki diş sayısı genellikle 30’un üzerindedir.

Çin çayı erken ve çok çiçek açar. sık dallı ve sağlam yapılıdır. Yaklaşık 1150 m’ye kadar yüksekliklerde yetişebilir. Aromalı ve nitelikli çay elde edilebilir. Soğuğa, hastalıklara ve kurağa dayanıklıdır.

Assam Çayı (Camellia Sinensis var. Assamica): Yaprak ayası geniş elips şeklinde olup 8 – 10 cm uzunluğunda ve 3 – 7 cm genişliğindedir. Yapraklar yumuşak, parlak, ince dokulu, damar araları belirgin şekilde kabarıktır. Yan damarlar yaprak kenarına varmadan birleşir ve bu birleşme hattından yaprak kenarına doğru düz bir yüzey oluşur. Yaprak yan damarları 10 – 14 çift olup kenarları belirgin testere dişlidir ve diş sayısı 30’un altındadır.

Assam çayı Soğuğa, kurağa ve hastalıklara karşı daha duyarlıdır. Geç ve seyrek çiçek açar.Gelişme ortamına uygun şartlarda ürün verimi Çin çayına oranla çok daha yüksektir.

Kamboçya Çayı (Camellia Sinensis var. Cambodiensis): Yaprak büyüklüğü Çin çayı ve Assam çayı arasındadır. Genellikle yapraklar geniş elips şeklinde olup meyve ve tohum yönünden diğer çay çeşitleri ile benzerlik gösterir.

Çay bitkisi doğada büyümeye bırakıldığı zaman bir ağaç görünümü alır ve uzun ömürlüdür. Çay hem dal sayısını dolayısıyla hasatı arttırmak hem de kısa kalmasını sağlayarak hasatı kolaylaştırmak için budanarak kültüre alınır. Kültüre alınan çay  bitkilerinin genellikle 80 yıl yaşadıkları kabul edilir. Yaprağını dökmeyen bir bitkidir. Yeterli sıcaklık ve nemin bulunduğu Güney Hindistan, Sri Lanka, Sumatra ve Kenya gibi yerlerde yıl boyu sürgün verir. Mevsimler arasında sıcaklık ve nem farklılıklarının bulunduğu Kuzey Hindistan, Kuzey Çin ve Japonya, Güney Afrikanın bazı serin bölgelerinde, Gürcistan, Azerbaycan, İran’ın Hazar denizi kıyılarında ve ülkemizde ise sürgün kesintili şekilde oluşur. Soğuk aylarda çay bitkisi dinlenme (dormansi) dönemine girer.

Çay Ağacı

Kültüre Alınmış Çay Bitkisi

Çay Çiçeği

Çay çiçek açan bir bitkidir. Çiçeği beyaz renkli ve güzel kokuludur. Çiçek açma zamanı çeşide ve gelişme ortamına göre değişir. Çiçek ve tohumların oluşması, çay yapraklarında aromanın birikmesine yol açar. O nedenle bu mevsimde toplanan yapraklar, nitelikli çay üretimi için önem taşır. Çay bitkisinde meyveler 2,5 cm çapında ve 1-4 bölmelidir. Meyvenin her bölümünde bir tohum oluşur. Tohumlar genellikle 1-2 cm çapında küre ya da yarım küre şeklindedir.

Çay Tohumu

Nitelikli Çay Yaprağı

İçtiğimiz çay, çay bitkisinin yeşil taze yaprakları işlenerek üretilir. Bu nedenle nitelikli çay üretimi, yaprağın özelliklerine bağımlıdır. Toprak ve iklim şartları da çayın tadının değişmesinde önemli etkenlerdir. Genel kural olarak çay üretimi için sürgünün ucundan koparılmış iki yaprak ve bir tomurcuğun kullanılması önerilir. Bunun nedeni çeşitli maddelerin genç yapraklarda ve tomurcukta toplanmış olmasıdır.